Εκπαίδευση Μέσα από την Τέχνη: Διαφορετικότητα

   Το σχολείο στο οποίο εργάζομαι και εφάρμοσα τη διδακτική προσέγγιση είναι το 2^ο Δημοτικό Αγίας Βαρβάρας, μία "δύσκολη" -μα συνάμα ελκυστική- σχολική κοινότητα, με πενήντα τοις εκατό τσιγγανόπαιδες να φοιτούν κανονικά, να συμβιώνουν αρμονικότατα και να εξελίσσονται, νιώθοντας πρώτα και κύρια μαθητές, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το πολιτιστικό - μορφωτικό κεφάλαιο που φέρουν. Φέτος διδάσκω στο Δ΄1 τμήμα του σχολείου και μαζί με τους μαθητές μου προσεγγίσαμε το θέμα «Διαφορετικότητα».

   Το συγκεκριμένο θέμα αφενός θίγεται άμεσα σε διδακτική ενότητα του μαθήματος της Γλώσσας με τίτλο, «Όλοι διαφορετικοί όλοι ίδιοι» αφετέρου αποτελεί μία από τις συνιστώσες του Προγράμματος για την πρόληψη του εκφοβισμού και της βίας μεταξύ των μαθητών της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.)  που την τρέχουσα περίοδο υλοποιούμε με τους μαθητές, στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης.

  Στόχοι της διδασκαλίας ήταν να κατανοήσουν οι μαθητές τις διαστάσεις της έννοιας της  διαφορετικότητας, να προσεγγίσουν με κριτική ματιά έργα τέχνης, να εκτιμήσουν την αισθητική αξία τους αλλά και να απολαύσουν ένα διαφορετικό, βιωματικό τρόπο προσέγγισης ενός τόσο σημαντικού ζητήματος.

1^ο στάδιο της Μεθόδου

Προσδιορισμός της ανάγκης για κριτική διερεύνηση του θέματος

   Από την αρχή της σχολικής χρονιάς είχαμε παρατηρήσει με τη συνάδελφο του όμορου τμήματος της Τετάρτης Τάξης ότι ορισμένα από τα μέλη των δύο τμημάτων,  άρχισαν να εκφράζουν αρνητικές αξιολογικές κρίσεις για μαθητές του άλλου τμήματος, δίχως να υφίσταται κάποιος υπαρκτός λόγος για μία τέτοια στάση. Έτσι, λοιπόν, η περιγραφόμενη διδακτική πρακτική υπήρξε άρρητη μαθησιακή ανάγκη των μαθητών μας και οδηγήθηκα στη σκέψη ότι το θέμα «διαφορετικότητα» προσφέρεται για κριτική διερεύνηση. Ως εκ τούτου, αποφάσισα να το προσεγγίσω μαζί με τους μαθητές μου, με όχημα τη μέθοδο «Μετασχηματίζουσα Μάθηση μέσα από την Τέχνη».

2^ο στάδιο της Μεθόδου.

Έκφραση των απόψεων των εκπαιδευομένων.

  Ζήτησα από τους μαθητές μου να συζητήσουν για λίγα λεπτά σε ομάδες (3 ομάδες των 5 και μία των 4) σχετικά με το ερώτημα «Τι σημαίνει για σας η λέξη διαφορετικότητα». Έπειτα η κάθε ομάδα ανακοίνωσε τις σκέψεις της, τις οποίες κατέγραψα στον πίνακα της τάξης:

  «Διαφορετικότητα σημαίνει άλλα γούστα, άλλες γνώμες, άλλα ενδιαφέροντα, προτιμήσεις, απόψεις… Επίσης, τη διαφορετικότητα την βλέπουμε στους ανάπηρους, τους πλούσιους και τους φτωχούς, τους μουσουλμάνους, …. Άλλος πάλι είναι καλός στο ποδόσφαιρο, άλλος στο κολύμπι, άλλη στη ζωγραφική και τη μουσική … Ακόμη οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς το χρώμα τους, τα επαγγέλματά τους και το παρελθόν τους… ».

3^ο στάδιο της Μεθόδου

Προσδιορισμός των υποθεμάτων και των κριτικών ερωτημάτων.

Οι σκέψεις των μαθητών κινήθηκαν γύρω από διπολικές φαινοτυπικές εκφάνσεις αναφορικά με τα χαρακτηριστικά της διαφορετικότητας στη ζωή των ανθρώπων.

Από αυτές τις επισημάνσεις προέκυψαν, λοιπόν, τα παρακάτω κριτικά ερωτήματα:

1)    Πού, τελικά, υπάρχει το διαφορετικό γύρω μας;

2)    Πώς θα ήταν η τάξη μας, εάν ήμασταν όλοι ίδιοι;

4^ο στάδιο της Μεθόδου

Επιλογή των έργων τέχνης και συσχέτισή τους με τα κριτικά ερωτήματα

Για την επεξεργασία των παραπάνω κριτικών ερωτημάτων επελέγησαν τα παρακάτω 3 έργα (1 κινηματογραφικό έργο, 1 animation και 1 εικαστικό) τα οποία συνδέονται με τα δύο κριτικά ερωτήματα.

1^ο έργο (κινηματογραφικό)

Τίτλος	«Τα Παιδιά του Παραδείσου»  "Bacheha-Ye-aseman"
Σκηνοθέτης:	Ματζίντ Ματζιντί
Χώρα, Έτος	Ιράν,1997
Επιλεχθέν Απόσπασμα	10΄ (από 00:13 έως 00:23)
Πηγή	https://www.youtube.com/watch?v=CNH4A1sI_oE https://www.youtube.com/watch?v=PCID_Jg1Djo https://www.youtube.com/watch?v=JxTMuhVED0w

  Το φιλμ δείχνει στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής δύο παιδιών μιας ξένης χώρας, με πολλά και διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία από τη δική μας.  Πρόκειται για μια ηθογραφική παρουσίαση της καθημερινότητας του ιρανικού λαού, που προβάλλει τη φτώχεια και παράλληλα κάποιες ανθρωπιστικές αξίες, όπως είναι η αλληλεγγύη, η αξιοπρέπεια, η αγάπη, η επικοινωνία με τους συνανθρώπους και πολλά άλλα. Θεώρησα ότι μέσω αυτής της αντίθεσης οι μαθητές μου θα παρατηρήσουν αφενός ορισμένες από τις διαστάσεις της διαφορετικότητας αφετέρου τις κοινές ανάγκες-ομοιότητες όλων των παιδιών στη γη.

2^ο έργο (εικαστικό)

Τίτλος	“Αυτοκινητόδρομος”
Καλλιτέχνης	Γιάννης Γαΐτης
Χαρακτηριστικά	Λάδι σε μουσαμά (200x100x5 cm)
Έτος	1976
Πηγή	http://www.mmca.org.gr/mmst/el/pop.artist.htm?id=1768
Μουσείο	Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

                                                  

         Η επιλογή του πίνακα αυτού προέκυψε εύλογα από το δεύτερο κριτικό ερώτημα της ανοιχτής υπόθεσης (…εάν ήμασταν όλοι ίδιοι;).  Τα γνωστά «ανθρωπάκια» του Γαΐτη προσφέρουν αποκαλυπτικό ερέθισμα για προβληματισμό και συζήτηση αναφορικά με την ομοιομορφία, την ομογενοποίηση, τη μαζικοποίηση, τη μετατροπή των πολιτών σε μονάδες και αριθμούς. Σε μία σειρά από έννοιες αντίθετες της διαφορετικότητας για αυτό και επιλέχθηκε στη συγκεκριμένη διδασκαλία κι όχι τόσο για την ιδιαίτερη αισθητική αξία του. 

3^ο έργο (animation)

Τίτλος	«The Bug  - Animated Short Film»
Σκηνοθέτης:	Γιάννης Λιόλιος
Χώρα, Έτος	Ελλάδα, 2013
Διάρκεια:	5:29
Πηγή	https://vimeo.com/76206269

   Ένα «κανονικό» ζουζούνι γίνεται μοβ εξαιτίας ενός φρικτού ατυχήματος, και βλέπει τους φίλους του να απομακρύνονται μη εγκρίνοντας το νέο του χρώμα…. Πάντα θα χρειαστεί ή νομίζουμε ότι θα χρειαστεί να κάνουμε προσαρμογές στην συμπεριφορά και στα πιστεύω μας για να κρυφτούμε ακόμα και εμείς οι ίδιοι από τον πραγματικό εαυτό μας, δηλαδή να “βαφτούμε με άλλα χρώματα” από τον φόβο της απόρριψης. Το “The Bug” δείχνει την πορεία όλων μας στην προσπάθεια να βρούμε φίλους, να είμαστε αρεστοί από έναν κοινωνικό περίγυρο και πως συχνά η μοναδικότητα μας μπαίνει ως εμπόδιο σε αυτό. Ακόμα όμως μας βάζει και στην θέση αυτού του κοινωνικού περίγυρου για να αναρωτηθούμε και οι ίδιοι κατά πόσο αποδεχόμαστε την διαφορετικότητα του άλλου.

  Και τα τρία έργα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα κριτικά ερωτήματα και μπορούν να παρακινήσουν την κριτική σκέψη και συζήτηση. Το περιεχόμενο και οι συμβολισμοί τους είναι ξεκάθαροι, ενώ κινούν την περιέργεια και το ενδιαφέρον των μαθητών για περεταίρω ανάλυση.

·        Τα έργα τέχνης συσχετίζονται με τα κριτικά ερωτήματα ως εξής:

Έργο τέχνης	Σύνδεση με ερώτημα 1	Σύνδεση με ερώτημα 2
«Τα Παιδιά του Παραδείσου»	√	√
“Αυτοκινητόδρομος”	√	√
«The Bug  - Animated Short Film»	√	√

 5^ο στάδιο της Μεθόδου.

Επεξεργασία των έργων τέχνης και συσχέτισή τους με τα κριτικά ερωτήματα.

√   Για το κινηματογραφικό απόσπασμα χρησιμοποιήθηκε η τεχνική Visible Thinking. Οι μαθητές αφού παρακολούθησαν το απόσπασμα απάντησαν στα ακόλουθα ερωτήματα:

Τι κοινό έχετε με αυτά τα παιδιά; Με ποιους ζουν, σε τι είδους σπίτι;  Πού πηγαίνουν σχολείο, πώς είναι το σχολείο τους; Πώς φαντάζεστε την καθημερινότητά τους; Ποια είναι η δική σας καθημερινότητα; Υπάρχουν κοινά σημεία και διαφορές; Τι πιστεύετε ότι θα ήθελαν να κάνουν αύριο; Ποιες είναι οι ελπίδες, τα όνειρα κι οι φιλοδοξίες αυτών των παιδιών για το επόμενο έτος; Όταν θα μεγαλώσουν;  Αν μιλούσατε την ίδια γλώσσα, τι θα ρωτούσατε αυτά τα παιδιά; Και τι θα θέλατε να σας ρωτήσουν εκείνα;  Πιστεύετε ότι τελικά θα σας ενδιέφερε να γνωριστείτε καλύτερα και να κάνετε παρέα; Πιστεύετε ότι, παρά τις διαφορές σας, έχετε και κάποια κοινά;

 Οι μαθητές εξέφρασαν τις απόψεις τους οι οποίες και «κωδικοποιήθηκαν» στον ακόλουθο πίνακα.

Ομοιότητες	Διαφορές	Κοινές Ανάγκες
Είναι φτωχοί…(!)	Τα κορίτσια φοράνε μαντήλι στο σχολείο.	Στέγη και φαγητό. Ρούχα και παπούτσια.
Έχουν σπίτι, φαγητό, τηλεόραση, κρεβάτι, αγαθά	Ξεχωριστά σχολεία για τα αγόρια και τα κορίτσια.	Σχολείο και μόρφωση.
Στο προαύλιο παίζουν παιχνίδια, όπως κι εμείς (κουτσό, ποδόσφαιρο κ.ά.)	Έχουν διαφορετική θρησκεία.	Οικογένεια-Αγάπη-Φροντίδα
Νιώθουν αγάπη ο ένας για τον άλλο στην οικογένεια.	Το χρώμα του δέρματός τους είναι πιο σκούρο.	Παιχνίδια-Ψυχαγωγία-Φίλοι/-ες
Έχουν άγχος να μην αργήσουν στο σχολείο.		Υγεία
Μοιράζονται πράγματα.
Χαμογελούν, όπως εμείς.
Έχουν μαγαζιά.

 Οι ομάδες εργασίας των μαθητών κατέληξαν στο κοινό συμπέρασμα ότι αυτά που τους ενώνουν είναι πολλά και σημαντικά με τα παιδιά στο … μακρινό Ιράν. Ενδεικτικό του ενδιαφέροντος των μαθητών για την ταινία είναι το γεγονός ότι είναι ομόθυμη η επιθυμία τους να παρακολουθήσουμε ολόκληρο το φιλμ, κάτι ωστόσο που δεν έχουμε ακόμη κατορθώσει, εξαιτίας της έλλειψης του διδακτικού χρόνου. Σε κάθε περίπτωση στο άμεσο μέλλον θα απολαύσουμε ολόκληρη την ταινία παρέα με τα παιδιά.

 

√    Ο πίνακας “Αυτοκινητόδρομος” ήταν ο πρώτος που επεξεργαστήκαμε με την τεχνική των 4 φάσεων του Perkins.

Στην πρώτη φάση οι μαθητές παρατήρησαν για λίγα λεπτά τον πίνακα και έπειτα είπαν ό,τι έβλεπαν με μια πρώτη ματιά. («πολλούς ανθρώπους με κοστούμια και καπέλα» «είναι όλοι ίδιοι και πολύ σοβαροί»).

Στη δεύτερη φάση τους ζήτησα να παρατηρήσουν αν υπάρχει κάτι που τους προκαλεί έκπληξη ή κάποιο συναίσθημα, καθώς και τους συμβολισμούς και τα νοήματα του πίνακα. Εξέφρασαν ιδέες όπως: «μοιάζουν με ρομπότ», «είναι πολύ σφιγμένοι», «κανείς δεν κοιτάζει τον άλλο», «είναι σαν να έχουν φυλακές στο πρόσωπό τους» «νιώθω φόβο, όταν τους κοιτάζω για ώρα, θέλω να δω αλλού» «είναι μία αγέλη από ανθρώπους» «νιώθω περιέργεια και τρόμο» «θα ήμουν απομονωμένη εκεί μέσα» «μπορεί να είναι σε πόλεμο;» «θα ήθελα ένα άλλο κοστούμι, οπωσδήποτε!».

Στην τρίτη φάση τους ζήτησα να επιστρέψουν σε κάτι που τους έκανε εντύπωση και να εκφράσουν απορίες που τους έχουν δημιουργηθεί: «Άραγε δεν έχουν στόμα για να μην μιλάνε;» «Αλήθεια, έχουν φωνή;» «Μπορεί να μην έχουν στόμα για να μην τρώνε, να μην έχουν ανάγκες» «Δεν θα ξέρουμε σε ποιον μιλάμε, όταν θέλουμε να τους μιλήσουμε». «Αφού είναι όλοι ίδιοι, το πιθανότερο θα μισιούνται» «Εάν υπήρχε ένας διαφορετικός, αυτός θα ήταν ο χειριστής των ρομπότ που θα τους έκανε ό,τι ήθελε».

Στην τέταρτη φάση συνόψισαν τις εντυπώσεις και τις ανακαλύψεις τους «Αφού είναι άνθρωποι ρομπότ, θα δέχονται διαταγές σαν υπήκοοι ή σαν δούλοι. Είναι δυσάρεστο να ζεις σε μία τέτοια χώρα». Στη συνέχεια συσχετίσαμε τα συμπεράσματα με τα κριτικά ερωτήματα. Ιδιαίτερα με το δεύτερο κριτικό ερώτημα για να καταλήξουμε στο συμπέρασμα «ότι είναι βαρετό και στενόχωρο να είμαστε όλοι ίδιοι!»

            √   Το τρίτο έργο (animation) επεξεργάστηκε επίσης με την τεχνική Visible Thinking. Οι μαθητές αφού παρακολούθησαν το βραβευμένο animation έκαναν μία σειρά από επισημάνσεις και σχόλια: «Το ζουζούνι έχει την ίδια ιστορία ζωής με τον Έλμερ το ελεφαντάκι!»  (Έχουμε επεξεργαστεί στην τάξη και αυτό το ξεχωριστό παραμύθι, οπότε οι συνειρμοί υπήρξαν αβίαστοι). «Το μωβ ζουζούνι είναι πιο trendy!». «Τώρα σκέφτομαι πόσα πράγματα που με εκνευρίζουν στην Κ….. που δεν θα έπρεπε, τελικά, να με εκνευρίζουν». «Εμένα μου ήρθε στο μυαλό το ασχημόπαπο». «Εγώ το χρώμα της Ομαδάρας μου δεν το αλλάζω με τίποτα!» «Κύριε, μου θύμισε την περίπτωση του Βαγγέλη που αυτοκτόνησε στα Γιάννενα». (Στο πλαίσιο του προγράμματος της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. υλοποιούμε μία σειρά από βιωματικές δραστηριότητες που σχετίζονται με τον εκφοβισμό, όπως δραματοποιήσεις, θεατρικά παιχνίδια κ.ά. οπότε οι μαθητές είναι πολύ ευαισθητοποιημένοι με ό,τι συνέβη).

6^ο στάδιο της Μεθόδου

Κριτικός αναστοχασμός και αποτίμηση της ανάπτυξης της ικανότητας για κριτικό/δημιουργικό στοχασμό.

Στο τέλος της διεργασίας, η οποία δυστυχώς έλαβε χώρα σε τρία ξεχωριστά χρονικά διαστήματα και όχι σε ένα ενιαίο διδακτικό δίωρο,  ζήτησα από τους μαθητές μου να συζητήσουν ξανά στις ομάδες τους και να καταγράψουν ξανά τις απόψεις τους για το ζήτημα «Τι σημαίνει τελικά διαφορετικότητα;»

Στο σύνολό τους οι απαντήσεις των μαθητών αποτελούσαν έναν συγκερασμό των αρχικών τους ιδεών με τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε μέσω της επεξεργασίας των έργων τέχνης. «Η διαφορετικότητα υπάρχει παντού τριγύρω μας και στους ανθρώπους και στη φύση.  Θα ήμασταν πολύ θλιμμένοι εάν ήμασταν όλοι ίδιοι μέσα στην τάξη μας. Θα ήμασταν μία αγέλη από μαθητές κι όχι ο Χ….., ο Β…., η Ρ…., η Σ….  Δεν είναι σωστό να βάφεσαι με άλλα χρώματα, να είσαι ο εαυτός σου είναι το καλύτερο».

  Η περιγραφόμενη διεργασία είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των μαθητών και τον σχηματισμό νέων απόψεων για το υπό διερεύνηση ζήτημα.  Συγκεκριμένα, από τις αρχικές διπολικές φαινοτυπικές εκφάνσεις μανιχαϊστικού χαρακτήρα και περιεχομένου για τον προσδιορισμό της διαφορετικότητας (πλούσιος-φτωχός, ανάπηρος-υγιής, μαύρος-άσπρος, μουσουλμάνος-χριστιανός κ.ά.) οι μαθητές ένιωσαν τόσο την αποκρουστική –και αισθητικά- αίσθηση της ομοιομορφίας – μαζικοποίησης όσο και το πώς ο κοινωνικός περίγυρος μπορεί να αλλοιώνει τη μοναδικότητα του καθενός.
 Τέλος, έχει συντελεστεί μια γενικότερη αλλαγή στάσης προς τα έργα τέχνης και την επιθυμία των παιδιών για βαθύτερη μελέτη τους.

 Ήδη το σύνθημα της Ομάδας δονεί τους διαδρόμους, τις σκάλες και το προαύλιο του σχολείου μας: «ΜΙΑ ΑΓΚΑΛΙΑ ΧΩΡΑΕΙ ΠΟΛΛΟΥΣ, ΦΙΛΟΥΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΥΣ!!!»

                                                                                           Για το sykees8

                                                                                 Ευθύμης Χατζηευσταθίου

 

Βιβλιογραφικές Πηγές

 Κόκκος, Α., & Συνεργάτες (2011). Εκπαίδευση μέσα από τις Τέχνες. Αθήνα: Μεταίχμιο

Μάγος, Κ.(2005). Προσεγγίζοντας τον Άλλο: Εκπαίδευση Ενηλίκων και Διαπολιτισμική Ικανότητα Στο: Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συνεδρίου Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Αθήνα: Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων